Arnbjörg og Valdemar á Rauðalæk, Kotum og Bólu

Arnbjörg og Valdemar á Rauðalæk, Kotum og Bólu

Hér segir frá Arnbjörgu dóttur Guðmundar og Steinunnar. Ýmsar frásagnir eru til um Valdemar mann hennar og ættingja hans en færra er vitað um Arnbjörgu sjálfa.

Guðrún Helgadóttir alþingis­maður og rithöfundur sagði eitt sinn á Alþingi sögu af þeim hjónum í Bólu án þess þó að nafngreina þau. Valdemar var samkvæmt sögunni svo naumur við Arnbjörgu að hann skammtaði henni mat úr læstu búrinu og geymdi sjálfur lykilinn. Einhvern tíma á Arnbjörg að hafa verið heilsu­laus og þurfti að fara á sjúkrahús en Valdemar hafði efasemdir um að það borgaði sig með konu sem komin væri á þennan aldur. Lengra sagði Guðrún ekki söguna en samkvæmt öðrum heimildum á Valdemar að hafa verið spurður þegar Arnbjörg kom heim af sjúkra­húsinu, hvort það hefði nú ekki borgað sig að senda hana á sjúkrahúsið. Jú, Valdemar hélt það nú, hún væri nú komin heim og væri búin að vinna heilmikið síðan. Þessi saga kemur engan veginn heim og saman við lýsingar á þeim hjónum í Skagfirskum æviskrám. En góð saga má aldrei líða fyrir sannleikann.

Frá Guðmundi Jónssyni (1843-1937) föður Valdemars segir í Skagfirskum æviskrám að hann hafi verið fæddur í Fagranesi í Öxnadal og dáinn á Syðstu-Grund í Blönduhlíð, 94 ára að aldri. Kona Guðmundar var Lilja Gunnlaugsdóttir (1850-1923) frá Nýjabæ í Hörgárdal. Eiður á Þúfnavöllum segir líka frá „Sláttu-Gvendi“ og frá „Myrkár-Helgu“ Gísladóttur móður hans og Guðmundur L. Friðfinnsson segir frá þessu fólki í „Örlögum og ævintýrum II“. Í Skagfirskum æviskrám er Guðmundi lýst sem talsvert litríkum persónuleika, atorkumanni sem var þó alla tíð ósýnt um fjármál og eftir honum eru höfð hin fleygu orð að „aldrei væri að vita hvort entist lengur, líf eða litlir aurar“. Lilja er hins vegar sögð hafa verið fésýslukona og mannkostakona um flest. Þau bjuggu í Nýjabæ í Hörgárdal 1872-73, Myrká 1873-76, í Nýjabæ aftur 1876-80 og Bási 1880-1888. Eftir það voru þau í húsmennsku víða uns þau fluttu til dóttur sinnar Kristínar á Egilsá sem gift var Friðfinni Jóhannssyni. Síðar voru þau í skjóli dóttur sinnar, Jónínu á Syðstu-Grund, og Hjartar Jónassonar.

Valdemar Guðmundsson (1878-1966) fæddist á Myrká í Hörgárdal. Í Skagfirskum æviskrám er hann sagður hafa farið ungur úr föðurhúsum til móður­bróður síns, Jóhanns í Flöguseli, þar sem hann var fram yfir fermingu. „Stundaði svo vinnumennsku í nokkur ár. Hóf búskap á Bessahlöðum í Öxnadal [en var á Geirhildar­görðum þegar hann eignaðist barn, Héðin, með Jónínu Jóhannsdóttur bóndadóttur. Barnið varð skammlíft. Innskot G.Fr.]. Fluttist að Efra-Rauðalæk á Þelamörk 1905. Kvæntist það ár. Frá Rauðalæk fluttust þau hjón að Fremri-Kotum vorið 1910 og bjuggu þar til 1924 er þau fóru að Bólu en þá jörð keypti Valdemar með húsmannsbýlinu Fossi 1923.

Á yngri árum fékkst hann alllengi við nautgripakaup fyrir Kaupfélag Eyfirðinga. Eitt vorið rak hann í einni ferð um 30 naut, mörg fullorðin og mannýg, norður yfir heiði til Akureyrar. Hafði aðeins með sér Guðmund son sinn, þá innan við fermingu. – Valdemar var félags­lyndur maður, hafði ánægju af gestakomu, naut sín vel á mannafundum, söngmaður ágætur. Gestum veitti hann gjarnan vín og neytti þess sjálfur í hófi. Hann var mikill verkmaður, t.d. með allra bestu sláttumönnum. Traustur var hann í öllum viðskiptum. Þrifa- og snyrtimenni.“

Arnbjörg fær styttri umfjöllun í Skagfirskum æviskrám: „Arnbjörg var meðalkona á hæð, fríð sýnum, með móleit augu og mikið skollitað hár. Hún var greind í meðallagi, mikil dugnaðar- og búsýslukona. Hafði fagra og mikla söngrödd, góð eiginkona og móðir, greiðug og gjöful. Átti vart til óvin né óvildarmann. Þótti öllum, er henni kynntust, vænt um hana.“

Varðveist hefur líkræða sr. Lárusar Arnórssonar á Miklabæ sem hann flutti við útför Arnbjargar 9. des. 1938. Þar segir svo m.a.:

„Og reynið þá líka, kæru syrgjandi ástvinir, að láta samúð vora fylla að einhverju leyti hið tóma rúm hjartna ykkar er hinn ágæti förunautur og móðir er horfinn. Látið ykkur skiljast að við finnum hve mikið þið hafið misst. Látið ykkur skiljast að vér eigum öll mynd af hinni horfnu vinu ykkar, - ég held mynd eins og hún í sannleika var: sviphrein og björt, atorkusöm, vingjarnleg og rösk. Hún var húsmóðir af lífi og sál. Ég tel ekki ofmælt að fullyrða að Arnbjörg hafi verið einhver myndarlegasta og duglegasta húsmóðir þessarar sveitar. Heimili hennar var alla tíð snoturt og einkar hreinlegt; hún átti víst aldrei neinum stofum í nútímamerkingu yfir að ráða til að sópa og prýða en gömlu baðstofurnar sem hún bjó í sýndu að hún hefði verðskuldað að eiga prýðilegustu híbýlum yfir að ráða. Ég veit að margur Blöndhlíð­ingur á þessar minningar um Arnbjörgu, - ekki síst frá því 14 ára skeiði er hún var húsmóðir á Fremri-Kotum og átti á hverju ári á vissum tímum fjölda hreppsbúa fyrir gesti sína. Það var gott til hennar að koma þreyttum og oft köldum rekstrar- og gangna­manni. Þar var gengið um beina ekki aðeins með dugnaði og rausn, einnig veitt af örlátu hjarta. Arnbjörg var gestrisin kona og henni var það fyrst og fremst ánægja að fá heimsókn aðkomumanna.

Þessi þáttur í fari Arnbjargar mun vafalaust hafa átt að nokkru rót sína í því að hún var í sannleika félagslynd kona og vafalaust hneigð til glaðværðar. Vinnuþörfin heima fyrir samfara hinni frábæru skyldurækt er var sem annað eðli Arnbjargar, megnaði aldrei að kefja löngun hennar til félagslífs. Hún var – þetta roskin kona – komin nær sextugu – stöðugt meðlimur í kvenfélagi sveitarinnar og tók – þrátt fyrir erfiða búsetu – þátt í félagslífi og félagsstörfum eftir fyllstu vonum. – Og fyrir minni vitund vakir hún sem upplögð gleðimanneskja ef hún hefði átt kost á að rækja þann þátt eðlis síns enda var hún sönghneigð og söngelsk – en sönglist er hin besta leið mannssálarinnar til sannrar og falslausrar gleði.“

Og enn segir sr. Lárus:

„En í þeirri sorg lýsir þá líka minningin – hin ljúfa minning. Og ykkar ljúfa minning verður annað atriðið sem fylla á upp tóm hjartans er sorgin veldur. Og þær minningar eru ekki aðeins um hinn ötula og ósérhlífna samverkamann – svo framúr­skarandi í óhlífni sinni við sjálfa sig að jafnvel síðasta sumar ævinnar, eftir ítrekað stríð við banameinið og undir áhrifum þess, reis hún fyrst heimafólksins úr rekkju. Þetta er að liggja ekki á liði sínu heldur berjast til þrautar. Þarna lýsir einnig minningin um hina ástríkustu móður. Mér er persónulega kunnugt um að þið, synir þessarar góðu konu, berið til hennar sérstaklega hlýjan sonarhug því þið finnið að þið hafið í henni átt það sem skáldið góða telur meira en „ástar- og hróðrardís“ – já, meira en „engil úr Paradís“: „góða og göfuga móður“. Og hið sama ástríka móðurhjarta átti líka fósturdóttirin að þar sem hjarta hennar bærðist svo og öll þau börn er voru á heimili hennar.“

Gunnar Valdemarsson (1907-1975), „Nunni“, „ólst upp hjá foreldrum sínum og fluttist með þeim frá Fremri-Kotum að Bólu árið 1924. Hann var við nám í yngri deild Hvítár­bakka­skóla í Borgarfirði veturinn 1928-29, tók ökupróf 1930 og keypti vörubíl sama vor, stundaði mjólkur- og vöruflutninga í Akrahreppi um árabil. Hann hóf búskap á Fremri-Kotum 1937, keypti þá jörð og bjó til æviloka.

Sigur­laug fór sem unglingur í vinnu­mennsku að Bólu til foreldra Gunnars en fór með honum að Fremri-Kotum 1937, fyrst sem bústýra. „Sigur­laug var smávaxin kona og fínbyggð, fremur fríð sýnum en feimin og hlédræg, hæglát í fasi, dag­fars­prúð og yfirlætislaus. Hún var greind og las bækur eins og tími vannst til. Hún var hög í höndum, mikil hannyrðakona og félagslynd. Á öllum sviðum var hún meiri en hún sýndist. Sigurlaug var manni sínum samhent og hlaut oft að sinna útistörfum vegna fjarveru Gunnars. Eftir að hún missti mann sinn, bjó hún áfram á sama stað með sonum sínum, Valdemar og Jóni Steinari.

Þau hjón byrjuðu búskap við lítil efni en sökum ráðdeildar vænkaðist efna­hagurinn og á síðari árum bjuggu þau meðalbúi.

Kjarkur og þrautseigja hjónanna á Fremri-Kotum sannaðist aldrei betur en þegar skriðurnar miklu féllu á öndverðum degi 6. júlí 1954. Kalla má að talsverðar spildur Kotaheiðar hlypu fram á lítilli stundu með vatnsflaumi, leir- og grjótburði. Öll fjárhús sópuðust burt ásamt hlöðu. Meiri hluti túns og engja fór undir aur og grjót auk hluta beitilands. Eitthvað af sauðfé fórst. Aurskriða féll á íbúðarhúsið og tók nokkuð upp á vegg. Bíll sem skilinn hafði verið eftir á Norðulandsvegi grófst nær á kaf. Eru til af því myndir. Þessu fylgdi ægilegt flóð í fallvötnum. Tók af steinsteypta brú á Valagilsá og lá hún í brotum á Norðuráreyrum. Svo stóð á að bóndi var ekki heima, húsfreyja því ein með börnin, flest ung. Við þvílíkar aðstæður mátti eins búast við að húsið færi eða græfist í skriðu. En af fumleysi gerði Sigurlaug það eina rétta, fór með börnin í herbergi sem fjærst var fjallinu og lokaði hurð. Gunnar komst heim um kvöldið við harðræði, gekk á skíðum yfir skriðurnar sem víða voru þykkar.“

Þegar þessir atburðir gerðust tók Frímann í Garðshorni leigubíl vestur að Kotum til að skoða aðstæður hjá frænda sínum. Leigubíllinn var reyndar mjólkurbíllinn í sveitinni sem Baldur Þorsteinsson átti og ók og rúmaði hjónin í Garðshorni, 3 elstu börnin og Pétur á Rauðalæk. Ferðin varð eftirminnileg og aðkoman þar vesturfrá óhugnanleg.

„Ekki tóku hjónin þann kostinn sem ætla mátti hægastan, að hopa af hólmi, jafnvel þó ekki hefðu dusilmenni verið. Þau hófust þegar handa að hreinsa til, rækta og græða sár, keyptu Ytri-Kot og fengu aðstoð frá Landnámi ríkisins í formi vélavinnu og uppgræðslu. Ást og trú Fremri-Kotahjóna á landið og gróandann entist þeim báðum til endadægurs.“ (Skagfirskar æviskrár)

Gunnar lést 1975 úr krabbameini en Sigurlaug 1982. Þau eru bæði jörðuð á Bægisá. Gunnar lét jarða sig á Bægisá, m.a. til að fá að hvíla sem næst fæðingarstaðnum. Sagan segir að hann hafi ekki viljað láta jarða sig á Miklabæ því að honum þótti nýja kirkjan svo ljót og ekki heldur á Silfrastöðum því að þar bjuggu aðeins framsóknarmenn. Börn þeirra eru/voru Arnbjörg Steinunn, Valdemar Helgi, Guðmundur Kári, Reynald Smári og Jón Steinar.

Guðmundur Valdemarsson (1911-1976) fæddist á Fremri-Kotum, var bóndi í Bólu 1953-1976. Honum er þannig lýst í Skagfirskum æviskrám: „Guðmundur ólst upp hjá foreldrum sínum á Fremri-Kotum og fór með þeim að Bólu 1924. Valdemar missti konu sína 19. 11. 1938 en feðgarnir bjuggu áfram á sama stað. Valdemar lést 25. 11. 1966 en Guðmundur bjó í Bólu til æviloka, oftast einn. Nokkur síðustu árin var hjá honum piltur, Gunnar Sigurðsson að nafni, kom til hans ellefu eða tólf ára. Reyndist Guðmundur honum sem besti faðir, enda góðviljaður og hlýr maður.

Guðmundur dó á Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri 1976.

Það mun hafa verið sumarið 1975 sem Frímann Pálmason, Gunnar sonur hans og Júlía tengdadóttir svo og Una Sigurliða­dóttir fóru í hringferð norður í Fljót og Siglufjörð og inn Viðvíkursveit og Blöndu­hlíð til baka, báðar konurnar óléttar. Frímann lagði mikið upp úr því að heimsækja Guðmund bónda og frænda sinn í Bólu og verður sú heimsókn ferðalöngunum ógleymanleg. Húsið var lítið og innanstokks­munir einfaldir eins og verða vill hjá piparsveinum. Guðmundur bar fram kaffi og meðlæti úr frysti­kistunni en konunum fannst hann ekki vera smámuna­samur með hreinlæti. En systkina­sonunum fannst gaman að hittast og skiptast á fréttum þótt stundin væri ekki löng. Ættarsvipur var með Frímanni og Guðmundi. Gunnar á Kotum lá þá fyrir dauðanum og fimm árum síðar voru þeir frændur allir komnir undir græna torfu.

„Heimur dals og heiða“ eftir Hallgrím Jónasson, Rvk. 1973, bls. 35. Hallgrímur lýsir bænum á Kotum eins og hann hefur verið þegar Arnbjörg og Valdemar fluttu þangað 1910.

Þegar lygnt var vildi reykur oft safnast fyrir í eld­húsinu. Helsta ráðið til þess að losna við hann var að „skýla hjá“. Til þess þurfti þó að vera nokkur and­vari. Tekin var bæjar­dyrahurðin af hjörunum og lögð á rönd út úr dyrunum, þvert fyrir andvarann eða goluna. Barst þá loftstraumur inn göngin og um eldhúsið. Við það blés reyknum upp um strompinn. Annars súrnaði þeim sjáldur í auga er vinna þurftu í eldhúsinu í reykjarsvælu, svo sem við eldamennsku eða við að þurrka föt ferðafólks er kom meira eða minna hrakið og leitaði gistingar í illviðrum eða ef dagur var á þrotum.“