Hæsti foss í Eyjafirði

Í gagnmerku riti sínu „Fossar á Íslandi“ (Fjölrit nr. 2, Reykjavík, apríl 1978, útg. Náttúru­verndarráð) birtir Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur drög að fossaskrá fyrir allt Ísland. Fossunum er raðað eftir sýslum. Í viðauka voru svo nokkur fossanöfn sem Jón E. Ísdal skipasmiður og Helgi Hallgrímsson náttúru­fræðingur höfðu gaukað að Sigurði og í viðaukanum voru einnig nokkrir fossar sem Sigurður hafði sjálfur rekist á. Sigurður tók skýrt fram að hér væri aðeins um drög að fossaskrá að ræða og að hann teldi að fjölmarga fossa vantaði á skrána.

Fossarnir í Myrká eru ekki á upprunalegri skrá Sigurðar en svo er hinsvegar í viðbótar­skránni. Þar eru tilgreindir „Fossar í Myrká“ en enginn þeirra er nefndur á nafn. Á skrá Sigurðar er hinsvegar nafngreindur fossinn Mígandi (=Mígandi­foss) í Ólafsfjarðarmúla – „Alþekkt og mikið notað mið sjómanna á utanverðum Eyjafirði“ eins og segir í Árbók Ferðafélagsins 1973.

Í seinni tíð hafa sést staðhæfingar og getgátur um að Geirufoss í Myrká sé „hæsti foss héraðsins“, „hæsti foss í Eyjafirði“ eða „hæsti og glæsilegasti foss sýslunnar og þótt víðar væri leitað“ (http://svavaralfred.blog.is/blog/svavaralfred/entry/999977/) svo vitnað sé í sr. Svavar Alfreð Jónsson sem hefur lagt sitt af mörkum til að vekja athygli á Geirufossi og félögum hans í Myrká, m.a. með skemmtilegum ljósmyndum. Þessi ummæli vekja ýmsar spurningar, bæði um fossa og um héraðið. 

Byrjum á hinu síðarnefnda.

Það er eðlilegt að á vef Hörgár­byggðar sé talað um Hörgárbyggð sem hérað, nú eftir að gömlu hrepparnir Glæsibæjar-, Skriðu-, Öxnadals- og Arnarneshreppur voru sameinaðir í eitt sveitarfélag. Engu að síður er ekki ljóst hvað átt er við með því að Geirufoss sé hæsti foss héraðsins því að vel má vera að átt sé við Eyjafjörð sem hérað og jafnvel alla sýsluna sem einu sinni var eins og kemur fram í orðum sr. Svavars.

Til að villa um fyrir lesanda er rétt að skjóta því hér inn að það er málvenja margra að tala um Eyjafjörð sem sveitina inn af botni fjarðarins, núverandi Eyjafjarðarsveit. Mörgum Hörg­dælingum er líklega ekki tamt að kalla sig Eyfirðinga fyrr en þeir eru komnir suður, vestur eða austur á land. Í heimasveit minni kalla menn sig Hörgdælinga til aðgreiningar frá Eyfirðingum sem nú búa í Eyjafjarðarsveit. Og svo rammt kveður að þörfinni fyrir að greina sig frá öðrum að okkur Þelmerkingum fannst alls ekki sjálfgefið að kalla okkur Hörgdælinga heldur voru þeir í öðru sveitarfélagi. Þelamörk er þó ótvírætt í Hörgárdal.

Staðhæfingin um að Geirufoss sé „hæsti foss í Eyjafirði“ verður þó varla misskilin því að Geirufoss er ekki í Eyjafirði samkvæmt fyrrgreindri málvenju en sr. Svavar áréttar skilninginn með því að segja á öðrum stað að Geirufoss sé „hæsti og glæsilegasti foss sýslunnar“. Það leysir skilgreiningarvandann þó svo að Eyjafjarðarsýsla sé ekki lengur til sem stjórnsýslueining, aðeins þarf að huga að fornum sýslumörkum. Mörkin gagnvart Skagafjarðarsýslu hafa reyndar verið nokkuð á reiki en frá því snemma á 19. öld voru þau vestan Siglufjarðar í Dalaskriðum sem verða fremur að teljast til Skagafjarðar en Eyjafjarðar. Reyndar reynir á austurmörk Eyjafjarðar líka eins og vikið verður að hér á eftir.

Því má svo skjóta hér inn í að í fyrrnefndri Árbók Ferðafélagsins segir Hjörtur Þórarinsson um Holárfoss í Skíðadal að hann sé „hár og bráðmyndarlegur“ og bætir við að ekki séu „aðrir fossar myndar­legri í Eyjafjarðar­sýslu“. Hjörtur fullyrðir reyndar ekkert um hæð Holárfoss í samanburði við aðra fossa og vissulega má taka undir orð hans um glæsileika þess foss en Holárfoss er alltént ekki meðal hæstu fossa við Eyjafjörð.

Og þá er aftur komið að staðhæfingunni um hæsta foss í Eyjafirði. Líklega hafa þeir sem komið hafa að Geirufossi litið svo á að sá foss sé óumdeilanlega hæsti fossinn og aðrir fossar „í héraðinu“ svo miklu lægri að ekki þurfi að mæla. Engu að síður fékk greinar­höfundur til liðs við sig Odd Sigurðsson jarðfræðing og ljósmyndara m.m. en hann hafði með sér þar til gerðan sjónauka og mældi hæð Geirufoss. Þá komum við að spurningunni um hvað er foss.

Eins og áður segir nefnir Sigurður Þórarinsson fossinn Míganda í Ólafsfjarðarmúla í fossaskrárdrögum sínum. Sá foss hefur ekki verið mældur svo mér sé kunnugt en mér sýnist þó að hann sé mjög skæður keppinautur við Geirufoss þar sem hann blasir við augum frá þjóðveginum milli Dalvíkur og Ólafsfjarðar. Mætti raunar segja mér að hann væri töluvert hærri en Geirufoss, vatnsmagnið vissulega sáralítið en það er ekki til umræðu í þessu samhengi. Frekar gæti einhver efast um að Mígandi sé foss þar sem hann er ekki alveg lóðréttur en hann uppfyllir örugglega skilyrðið um 35° hallann ekki síður en t.d. Fjallfoss í Dynjandi og enginn efast um að Fjallfoss sé foss.

Gegnt Míganda í Ólafsfjarðarmúla í Látrakleifum á Látraströnd eru myndarlegir fossar sem falla af hömrum í sjó fram, rétt eins og Mígandi. Þeir eru reyndar ekki í Eyja­fjarðar­sýslu hinni fornu en óumdeilanlega eru þeir í Eyjafirði. Sama máli gegnir um þessa fossa og bróður þeirra handan fjarðar, þá þarf að mæla áður en skorið er úr um hver sé hæsti foss í Eyjafirði. Mynd er af fossinum í Eilífsá í Árbók Ferðafélags Íslands 2000 á bls. 145.