Húsaskipan 1940-1990

Húsaskipan á árunum 1940-1990

Eftirfarandi mynd sýnir afstöðu íbúðarhúss og útihúsa á árunum 1940-1990 en lungann af þessum tíma bjuggu Frímann Pálmason og Guðfinna Bjarnadóttir í Garðshorni.

Skúrbyggingin (a) og (c) á grunnteikningunni er þar sem baðstofa gamla bæjarins stóð. Framhúsin voru þar sem nú er hlaðvarpinn en vestasti hluti skúrbygg­ingarinnar (a og c) var um það bil þar sem veggurinn var milli baðstofu og búrs, þó líklega heldur vestar. Fjósið var flutt 1923 eða 1924 þangað sem fjósið var síðan, meðan það var og hét, og nýja íbúðar­húsið byggt þar sem heytóttin og fjósið var. Gamli bærinn hefur síðan verið rifinn allur nema baðstofan en leifar af henni voru til fram undir 1960 eða þangað til stein­veggurinn vestan við skúrinn var hækkaður, veggur steyptur að austan og skúrþak með halla í austur sett á skúrinn í stað torfþaks baðstofunnar sem var uppi þangað til og var með mæni í norður-suður og þakhalla í austur og vestur.

Á næstu mynd hefur skúrbyggingin (a - c) verið merkt gróflega inn á grunnmyndina af gamla bænum með skyggðum fleti. Staðsetning skúrsins byggir annarsvegar á minni höfundar um gömlu baðstofarleifarnar og hinsvegar á því sem Steindór segir um staðsetningu íbúðarhússins. Steinveggurinn vestan við baðstofuna gömlu er í beinu framhaldi af framhlið íbúðarhússins en Steindór segir íbúðarhúsið „nokkurn veginn þar sem fjóstóttin var áður“. Hér er gert ráð fyrir að íbúðarhúsið sé á austurhluta fjós­tóttarinnar og yfir heytóttinni.

Líklegt er að hann hafi komið í heimsókn og tekið fyrstu myndirnar sem teknar voru þar utanhúss. Kristfinnur var fóstursonur Guðmundar Sigfússonar og Steinunnar Önnu Sig­urðardóttur sem fluttu með börnum sínum og fóstursonunum, Stefáni V. Sigurjónssyni og Kristfinni, í Garðshorn 1899. Krist­finnur átti þó ekki lengi heima í Garðshorni því að hann ólst upp á Efri-Rauða­læk og Fremrikotum í Norðurárdal hjá Arn­björgu, dóttur Steinunnar, frá því að Guðmundur lést 1904. Kristfinnur hélt samt tryggð og tengslum við Steinunni á meðan hún lifði, kallaði hana mömmu, og syni hennar og bræður Arn­bjargar, Pálma bónda í Garðshorni og Frímann bónda á Hamri og Efstalandi, til æviloka þeirra. 

Fyrir mitt minni var torfveggurinn fjarlægður og timburframþil fjóssins tengt við steinvegginn framan við baðstofuna.

Neðri myndin er frá sama eða svipuðum tíma og sú efri enda Helga amma á báðum mynd­unum. Veggur­inn framan við „skúrinn“ (c) er kominn í endanlega hæð eða syðsti hluti þess sem síðar hefur verið nefnt geymsla (a/c).

Hér á eftir er fyrst svokölluð halarófumynd en þannig myndir voru reglulega teknar af Garðs­horns­systkinunum jafn­óðum og þeim fjölgaði. Þær voru auðvitað teknar sem heimildir um fólkið á mynd­unum en nú nýtast þær sem heimildir um húsin.

Árið 1958 voru hinsvegar steyptir útveggir, fjósið lengt í norður og sett skúrþak á bygginguna með halla í vestur. Básar og flór héldu sér frá því sem áður hafði verið nema fjósið allt og flórinn þar með var orðið mun lengra en í upphafi. Ég held að þar hafi rúmast allt að 18 mjólkandi kýr þegar mest var. Fram að þessum tíma hafði verið timburþil á fjósinu og þakið var með mæni í norður-suður með halla í austur og vestur eins og baðstofan. Óhjá­kvæmilega vildi leka ofan í fóðurganginn upp við hlöðuna en að öðru leyti dugði þakið.

Á myndinni eru frá vinstri: Halldóra Guðmunds­dóttir (Dódó), Gunnar, Jóna Bjarnadóttir (Jóna frænka), Pálmi og Fríða.

Fram að breytingunni 1958 var torfveggur á fjósinu að norðanverðu í líkingu við þann sem sést á myndinni að sunnan­verðu. Undir þessum torfvegg var nautið á bás en ég held að yfirleitt hafi verið naut í Garðshorni og það lánað á næstu bæi eftir þörfum. Þetta var þarfanaut. 

Fjóshlaðan (d) var byggð 1936 með tveimur vot­heys­gryfjum sem lengst af var verkað í meðan ég man eftir. Um 1955 var sett súgþurrkunarkerfi í hlöðuna, stór tréstokkur meðfram vestur­vegg og minni stokkar út frá honum. Í niður­gröfnu byrgi sunnan undir hlöðunni var súgþurrkunar­blásarinn knúinn af jafnstraumsmótor með straum frá heimilis­rafstöðinni. Mótorinn tók allt afl frá rafstöðinni þannig að engin heimilistæki gátu verið í gangi á sama tíma nema frystikista og ísskápur. Á myndinni af Steinari með kálfinn sést í suðurstafn fjóshlöðunnar og súgþurrkunar­klefinn undir bogaþaki. Járnþak hefur leyst torfþak baðstof­unnar af hólmi. Á suðurstafni fjóssins var loftræsti­strompur eða -strompar og á þessari mynd sést reyk­háfurinn fyrir „gamla eldhúsið“. Á stafni íbúðar­­hússins eru festingar fyrir rafmagns­línur frá rafstöðinni og frá íbúðarhúsi upp í fjárhús. Myndin hefur upphaf­lega átt að vera af Steinari og kálfinum.

Fjárhúshlaða og 180 kinda fjárhús var byggt 1939. Útveggir fjárhússins að norðan og sunnan voru steyptir en að framan var timburþil ofan á steyptum sökkli. Fjárhúsið var óeinangrað en upp með steinveggjunum voru torf­hleðslur til einangrunar. Í hlöðunni var votheysgryfja sem var aldrei notuð sem slík í mínu minni, hugsanlega vegna þess að svonefnd votheysveiki eða Hvann­eyrarveiki hafði komið upp í sauðfé á Hvanneyri eftir 1930 sem var fóðrað á lélegu votheyi. Krærnar voru 6. Í þremur nyrstu krónum voru kindur en innst í þeirri þriðju var hrútastía þar sem voru 2-3 hrútar. Innst í fjórðu krónni var stía með þurru taði sem dreift var í krærnar undir ærnar til að þurrka taðið undir þeim. Í fimmtu krónni var hrútastía innst, gemlingar í miðju en fremst voru 2-3 hross en einu þeirra var beitt fyrir sleða sem mjólkur­brúsar voru fluttir á niður á „braut“ þegar mikið hafði snjóað. Í betra færi voru brúsarnir hengdir á klakk eða klyfbera á hesti, 2-4 brúsar eftir þörfum. Hestar voru lítið notaðir til reiðar í Garðshorni eftir að ég fór að muna eftir mér.

Í syðstu krónni á fjárhúsunum voru stundum kindur en ég man líka eftir að þar voru hafðar hænur. Annars voru hænsnin í litlum kofa sunnan undir fjárhúsveggnum.

Það þurfti að stinga út úr fjárhúsunum og það hefur líklega verið gert tvisvar á ári, einu sinni á miðjum vetri og aftur að hausti áður en fé var tekið á hús. Taðið var stungið í hnausa og þeir bornir til dyra á gaffli, einn og einn í einu, þannig að það voru farnar margar ferðir. Að vetrinum var taðið sett í haug framan við fjárhúsið. Ég heyrði af öðrum bæjum þar sem hnausarnir voru bornir á berum höndum. Herbert á Bægisá sagðist hafa komið á bæ þar sem bóndadóttir bar til dyra í fanginu en bóndi stakk hnausana sem gat verið erfitt ef rollurnar höfðu dregið mikið hey ofan í taðið. Bónda hafði hitnað í hamsi við að hoppa á stunguspaðanum, farið úr ullarbrókinni og „pískaði lærin“ eins og Hebbi sagði.

Fénu var brynnt í stokka sem voru steyptir í skilrúmin milli 2. og 3. króar og milli 4. og 5. króar. Í nyrstu og syðstu krónum munu hafa verið ker sem vatn var látið renna í með því að skrúfa frá krana. Ég minnist þess að einu sinni gleymdi ég að skrúfa fyrir kranann, þegar ég var að brynna fénu, með þeim afleiðingum að vatn flæddi ofan í aðra króna. Þá þurfti að stinga út úr þeirri kró sem var ekki gott. Pabbi var ekki glaður enda sat hann í súpunni.

Þá er loks komið að bogaskemmu (h) sunnan við fjárhúshlöðuna en henni var komið upp 1945. Í Byggðum Eyjafjarðar er reyndar sagt að hún hafi verið byggð 1946 en loftmynd frá árinu á undan bendir til annars. Þetta var – og er – svokallaður braggi sem breski herinn skildi eftir þegar Kaninn leysti hann af hólmi 1941. Í bragganum voru geymdar vélar að norðanverðu, Farmall A og síðar Massey-Ferguson 35, sláttuvél og jafnvel fleiri heyvinnuvélar. Í miðhlutanum voru ýmis heyvinnu­verkfæri, aktygi, hnakkar, söðlar og margt fleira og í syðsta hlutanum, sem var aðskilinn með þili, var hefilbekkur Steindórs og margvísleg smíðatól sem smátt og smátt týndu tölunni eftir að við bræður fórum að nota þau til að smíða okkur leikföng. Í syðsta hlutanum var timburgólf en steingólf annarstaðar í bragganum.